We hebben in dit artikel een begrippenkader ontwikkeld waarmee we inzicht bieden in de manier waarop mensen tot een oordeel komen over (de aanvaardbaarheid van) de toepassing van sensortechnologie om leefbaarheid en veiligheid te verbeteren. Dit kader is ontwikkeld door surveillance te bestuderen.
We onderscheiden drie persoonlijke dimensies en drie dimensies van sensortoepassingen die een rol kunnen spelen in de afwegingen van mensen. Op basis van praktijkvoorbeelden en wetenschappelijk onderzoek naar de percepties van burgers hebben wefactoren gevonden die mogelijk een rol spelen bij wat mensen vinden van surveillance met sensoren.
Die factoren kunnen geplaatst worden binnen het ontwikkelde begrippenkader. Ze ondersteunen daarmee dat kader en geven er invulling aan.
Wat betekent dit voor ons verdere onderzoek? We sluiten dit artikel af met twee reflecties daarop. Eerst laten we zien dat het raamwerk ook goed te gebruiken is om naar de percepties van andere vormen van sensortoezicht te kijken. Tot slot formuleren we, op basis van ons begrippenkader en de inventarisatie van mogelijke factoren, twee handvatten die ons helpen bij het vormgeven van de focusgroepen.
1. Reflectie op andere vormen van sensortoezicht
Hoewel het begrippenkader is ontwikkeld door surveillance te bestuderen, is het raamwerk ook goed te gebruiken om naar de percepties van andere vormen van sensortoezicht te kijken.
Hieronder laten we zien dat de drie dimensies van sensortoepassingen ook van toepassing zijn op sousveillance, horizontale surveillance en zelf-surveillance. Op die manier krijgen we ook zicht op een aantal relevante overeenkomsten en verschillen tussen de verschillende vormen van sensortoezicht.
Sensortechnologie
Bij diverse vormen van toezicht met sensoren is de technologie veelal hetzelfde. Videocamera’s kunnen bijvoorbeeld worden ingezet voor surveillance (CCTV), sousveillance (camera’s op mobiele telefoons) en horizontale surveillance (beveiligingscamera’s bij de voordeur).
Er zijn ook verschillen. De politie kan bijvoorbeeld gebruik maken van andere type sensortechnologieën dan burgers.
Sociale praktijk en actoren
In de dimensie ‘sociale praktijk en actoren’ zitten belangrijke verschillen tussen vormen van sensortoezicht. Bij surveillance worden burgers met camera’s en andere sensoren in de gaten gehouden door overheidsinstanties en bedrijven. We hebben in eerdere studies gezien dat het voor mensen uit kan maken wie precies de sensordata verzamelen en gebruiken. Worden persoonlijke gegevens gebruikt door publieke of private partijen, en voor publieke of voor commerciële doelen? Aan welke regels zijn deze partijen gebonden?
Bij sousveillance gebeurt er iets interessants. Hier wordt de ‘kijkrichting’ van het gebruik van sensoren namelijk omgedraaid: burgers hanteren zelf de camera om toezicht te houden op overheidsinstanties en bedrijven. Bijvoorbeeld bij het filmen van politieagenten of hulpdiensten die aan het werk zijn.
In het geval van horizontale surveillance verandert de kijkrichting van het gebruik van sensoren ook. Bij horizontale surveillance kunnen burgers namelijk gefilmd worden door andere burgers én zelf andere burgers filmen.
Bij zelf-surveillance gebruiken mensen sensoren om zichzelf te monitoren en te controleren (zie figuur 2).
Deze verschillende kijkrichtingen veranderen niet alleen de uitvoerder (wie de sensordata verzamelt en gebruikt), maar ook over wie de sensordata worden verzameld. En er liggen andere doelen en motivaties aan ten grondslag om persoonlijke gegevens te verzamelen.
Volgens het SurPRISE-onderzoek zijn dit allemaal factoren die kunnen beïnvloeden of burgers een sensortoepassing wel of niet aanvaardbaar vinden.
Maatschappelijke, culturele en institutionele context
Bij surveillance gaat het om vertrouwen in bijvoorbeeld de politie of bedrijven. Bij horizontale surveillance en sousveillance gaat het om vertrouwen in medeburgers, ook met betrekking tot de vraag of ze zich aan bijvoorbeeld privacywetgeving houden. Daarbij geldt dat de politie en gemeenten aan andere regels zijn gebonden dan bedrijven en burgers.
2. Handvatten voor de focusgroepen
In de focusgroepen willen we diverse opvattingen en afwegingen verzamelen. Dat doen we door aan kleine groepen gewone Nederlanders scenario’s voor te leggen waarin sensoren en sensordata worden gebruikt om leefbaarheid en veiligheid te verbeteren.
In welke mate vinden gewone Nederlanders deze sensortoepassingen aanvaardbaar, en waarom? Wanneer verwáchten burgers dat sensoren worden gebruikt om leefbaarheid en veiligheid te verbeteren? Welke redenen, ervaringen en gevoelens zitten achter hun meningen? Welke voordelen en nadelen zien mensen?
We willen dat er in de focusgroepen zoveel mogelijk aspecten met betrekking tot de percepties van gewone Nederlanders worden besproken. Op basis van ons begrippenkader en de inventarisatie van mogelijke factoren, formuleren we twee handvatten die ons helpen bij het vormgeven van de focusgroepen.
Deze handvatten verwijzen naar de twee centrale uitgangspunten van ons begrippenkader: iemand (het subject) heeft een mening over iets (het object). Bij de perceptie van mensen spelen zodoende zowel eigenschappen van de betreffende persoon als van de sensortoepassing een rol:
- Zorg voor diversiteit in de groep en heb oog voor het individu
Wij zijn geïnteresseerd in ‘percepties van burgers’. Dat klinkt abstract, maar het gaat in de kern om meningen en ervaringen van gewone Nederlanders ‘van vlees en bloed’. We hebben gezien dat persoonskenmerken, algemene houdingen en de directe sociale omgeving van mensen invloed kunnen hebben op hoe iemand naar sensortoepassingen kijkt. Factoren als leeftijd, sekse, opleiding en de buurt waarin iemand woont kunnen een rol spelen. Dit zijn aspecten waar we bij het werven van een diverse groep deelnemers rekening mee kunnen houden. Daarnaast kan het zinvol zijn om meer zicht te krijgen op de houdingen van mensen voordat we met ze gaan praten over specifieke sensortoepassingen, bijvoorbeeld of iemand in het algemeen vertrouwen heeft in de politie. - Vraag deelnemers naar de belangrijke dimensies van sensortoepassingen
We zorgen voor diversiteit in de scenario’s door variaties te maken binnen de drie belangrijke dimensies van sensortoepassingen. Percepties van burgers kunnen immers gaan over de sensortechnologie die wordt gebruikt, de specifieke praktijk en partijen die daarbinnen een rol spelen, en de maatschappelijke, culturele en institutionele context. Speelt het voor iemand mee wat voor type sensordata worden verzameld? Maakt het uit of de data worden verzameld door de politie of private beveiligingsbedrijven? Maakt het uit over wie de data worden verzameld? In hoeverre speelt vertrouwen van mensen in de wijkagent of in de politie als instituut een rol? En welke rol speelt ‘gefilmd worden’ en ‘zelf filmen’ in de mate waarin mensen een sensortoepassing aanvaardbaar vinden?
Met deze handvatten werken we de aanpak voor de focusgroepen uit. De politie kan deze handvatten ook gebruiken bij het voeren van gesprekken binnen en buiten de organisatie over het maatschappelijk verantwoord gebruik van sensoren en sensordata.
